A3S.nl - Proces- en informatiearchitectuur

Hieronder schets ik - als vervolg op de pagina Mijn werk en de digitale overheid - in het kort wat proces- en informatiearchitectuur in mijn werk inhield en soms nog inhoudt.

Bij het thema elektronische (of digitale) overheid beschrijft een architectuur hoe je die e-overheid inricht. Informatiearchitectuur gaat dan over de structuur, werking en samenhang van oplossingen. Bij hetgeen ik uitwerk en vooral ook uitwerkte gaat het niet om details maar om de hoofdlijnen. Ik noemde het informatiearchitectuur op conceptueel en functioneel niveau. In zo'n architectuur is een geautomatiseerd informatiesysteem, vaak een computerprogramma van honderduizenden programmaregels waar vele mensjaren werk in kan zitten, is dan niet meer dan een rechthoekje. Ik ging ook niet over de programmaregels (hoewel ik bij de provincie Zuid-Holland wel heb geprogrammeerd, in PL/1 van IBM). Maar ik wist op hoofdlijnen wat zo'n systeem doet of hoort te doen en beschreef dan hoe hoe het hoorde samen te werken met andere systemen. Ik werkte dat uit in modellen en teksten. De onderstaande plaat is zo'n model. Ik tekende het in 2009 waarna het werd gepubliceerd als onderdeel van de GEMMA Informatiearchitectuur 1.0. Gemeenten gebruikten de plaat om na te denken over vooral de informatiefuncties en de aan te schaffen systemen.

Wat is een zaak?

Een ander voorbeeld van mijn architectuurwerk betreft een onderdeel van het thema Zaakgericht werken van NORA (Nederlandse Overheid Referentie Architectuur). Het is een plaat (zo heet dat in architectuurland) met een model, in de grafische architectuurtaal ArchiMate, van wat een zaak is. Uitgedrukt in tekst is een zaak een combinatie van een zaakbehandelproces (de proceskant) en een zaakdossier (de informatie- of gegevenskant oftwel de informatie c.q. gegevens die in een zaakdossier zitten).

Zie voor een uitgebreidere indruk van ArchiMate:

de uitgave 'ArchiMate in de praktijk' (Uitgave van het Nederlands Architectuur Forum, 2012);
ArchiMate bij The Open Group;
de ArchiMate 3.1-specificatie.

Procesmodellen

Tenslotte twee voorbeelden van architectuur in de vorm van twee procesmodellen. Deze procesmodellen zijn niet getekend in de taal ArchiMate (zou wel kunnen waarbij ArchiMate overigens niet gericht is op het weergeven van zogenoemde flows, waarvan hier wel sprake is), maar in de grafische taal BPMN. BPMN staat voor Business Process Model and Notation. De modellen beschrijven processen voor het behandelen door de overheid van een zaak. In dit geval betreft dit het behandelen van de aanvraag van een vergunning. De eerste afbeelding geeft de afhandeling weer van een eenvoudige aanvraag door één overheidsorganisatie.

1 Zaakprocesstappen volgordelijk 2013m01d20

De tweede afbeelding is een model van de behandeling van een complexe aanvraag door meerdere samenwerkende overheidsorganisaties. Daarvan is meestal sprake als bij een aanvraag meerdere aspecten van belang zijn en meerdere disciplines (vakgebieden) daarbij een rol moeten spelen. Bij bijvoorbeeld een vergunning voor de bouw van een fabriek kunnen die aspecten betrekking hebben op de ruimtelijke ordening, op het aantasten van de natuur, op het lozen van afvalstoffen en op veiligheidsrisico's voor de omgeving. Als zo'n aanvraag een integrale behandeling vraagt oftewel het in samenhang beoordelen van alle aspecten, dan zijn daarvoor vaak specialisten uit meerdere overheidsorganisaties nodig en mogelijk zijn er dan ook overheidsorganisaties die daarbij een coördinerende en/of delegerende rol spelen. Dat levert verschillende processtromen (flows) bij meerdere organisaties op terwijl er aan het eind toch één (integrale) vergunning (of afwijzing met onderbouwing) uit moet komen.

4 Zbhproces voorbeeld omgverg 2013m02d08

Als afsluiting nog enkele modellen en verwijzingen

Model 1: het negenvlaksmodel van NORA, een basismodel voor proces- en informatiearchitectuur op hoog abstractieniveau:

NORA negenvlaksmodel 2013m03d06

Model 2: het informatiemanagementmodel van professor Rik Maes, eveneens een basismodel voor proces- en informatiearchitectuur op hoog abstractieniveau:

Informatiemanagementmodel Rik Maes 4

Model 3: het ArchiMate core framework:

Core framework archimate

(deze afbeelding is van TomasSmysl (creating user wikimedia: TomasSmysl) en afkomstig van deze bron)

Wat staat het begrip informatiearchitectuur voor?
Rondkijkend op internet is deze tekst op wikipedia het eerste dat ik tegenkom. Ben ik zelf niet van onder de indruk. De tweede hit die Google me geeft, noem ik niet eens, want is gewoon reclame van een consultant (ons leven zit tegenwoordig vol met informatie en informatievoorzieningen en steeds meerr mensen verdienen ook hun brood in deze sector).

Beter, niet heel gestructureerd, maar wel uitgebreid en zeker leuker is de website met de naam 'EenBlogjeOm' (waarvan de bescheiden eigenaar het tegenovergestelde doet van reclame maken voor zichzelf). De inhoud komt overal vandaan, maar degene achter de website die zo verzamelt en ontsluit doet dat duidelijk met inspiratie en kennis van zaken. Zelfs inhoud van mij vind ik er soms op terug als ik met behulp van Google rondkijk op internet zoals deze pagina en deze pagina (2 x over 'zaakgericht werken'). Altijd wel bijzonder overigens, als je naar meer info zoekt en dan door Google wordt verwezen naar hier en daar, dus ook elders, je eigen gedachtengoed.

De belangrijkste referentiearchitecturen in het publieke domein:

NORA: voor de gehele overheid (men zegt wel dat dit de moeder is van alle andere architecturen in het publieke domein, hoewel de gemeentelijke referentiearchitectuur er destijds eerder was, maar het klopt, het is wel de overkoepelende referentiearchitectuur voor al die andere architecturen in het publieke domein);
EAR: de Enterprise Architectuur Rijksdienst, voor in ieder geval de ministeries;
PETRA: de referentiearchitectuur van de gezamenlijke provincies;
GEMMA: de Gemeentelijke Model Architectuur, met de VNG als coördinator en beheerder;
WILMA: van de waterschappen, met het Waterschapshuis als coördinator en beheerder.

En een overzicht van alle dochters van NORA.

Een aantal 'producten' die ik heb opgezet, uitgewerkt en uitgeschreven (en soms ook 'uitgetekend') (en waar ik ook nu nog een goed gevoel bij heb):

Strategie e-gemeente;
NORA Zaakgericht werken;
NORA duurzaam toegankelijke (informatie) (nu inhoudelijk in beheer bij het Nationaal Archief);
Gemma informatie- en archiefbeheer (excl. het onderdeel: Concept vernieuwing architectuur duurzame toegankelijkheid);
Een overzicht van mijn publicaties.

Boeken over proces- en informatiearchitectuur (nee, niet van mij, zo'n topper was en ben ik nou ook weer niet):
(zeker in het Nederlandse taalgebied is er overigens niet veel (meer verkrijgbaar); de meeste boeken zijn specialistisch en gaan over deelonderwerpen zoals processen, applicaties, systeemkoppelingen, informatiearchitectuur voor toepassingen op het web tot en met zeer technische specialismen. Een deel van de boeken die min of meer het hele vakgebied beschrijven zijn (ook) te vinden onder de trefwoorden 'enterprise architectuur' of 'bedrijfsarchitectuur' en/of zijn verbonden met een methodische benadering zoals toegepast door commerciële adviesbureaus)

'Informatiearchitectuur, de infrastructurele benadering', door Wim van der Sanden en Bart Sturm, 1997-2000, Panfox B.V., Rosmalen. Voor mij begon het met dit boek toen ik eind jaren '90 bij de provincie Zuid-Holland ging nadenken over oplossingen voor omgaan met complexiteit in de informatievoorziening. Heb toen zelfs in het interdienstelijk overleg voor informatievoorziening een korte presentatie gegeven over het idee om daar te gaan 'werken onder architectuur'. Ik kan me de besliste reactie van de voorzitter na afloop nog goed herinneren: 'Adrie, dankjewel voor dit leuke verhaal, maar we gaan het niet doen'. Het boek is soms tweedehands nog verkrijgbaar;
'DYA - Dynamische architectuur, stap voor stap naar professionele enterprise-architectuur', door Martin van den Berg en Marlies van Steenbergen, 2012, uitgever onduidelijk, lijkt nog wel ook nieuw verkrijgbaar, ISBN 9789012585248;
'Bedrijfsarchitectuur op basis van Novius Architectuur Methode Werken aan een samenhangende bedrijfsinrichting', door Guido Bayens en Hans Tönissen, 2013, Van Haren Publishing B.V., ISBN 9789087537388;
'Enterprise architecture at work', door Marc Lankhorst et al., 2017, Springer-Verlag Berlin, ISBN 9783662539323. Is helemaal gericht op het werken met de hiervoor al genoemde nu wereldwijde architectuurbeschrijvingstaal ArchiMate (waar Marc samen met andere Nederlandser informatiearchitecten de grondlegger van is);
'Architecture Principles, the Cornerstones of Enterprise Architecture', door Danny Greefhorst en Danny en Henderik A. Proper, 2011, Springer-Verlag Berlin, ISBN 9783642202780. Is al een specialistisch boek, maar ik noem het toch. Want én een goed verhaal én geschreven door Nederlandse auteurs én principes zijn, zoals de titel al zegt, een belangrijk onderdeel van een goede informatiearchitectuur.

Tenslotte: ik ga hier geen boeken noemen waarvan ik de inhoud niet ken, maar nog wel twee tips: kijk eens wat er is in de serie 'For Dummies' (en soms heet iets niet 'informatie' en nog iets, maar 'IT' en nog iets) en kijk eens op de website van Managementboek, want wat daar staat is over het algemeen geen rommel.